Borsada Manipülasyon Ne Demek?

Borsa; sermayenin buluştuğu, şirketlerin finansman sağladığı ve yatırımcıların varlıklarını değerlendirdiği dinamik bir ekosistemdir. Bu ekosistem içerisinde piyasa koşullarının şeffaflığı ve adilliği, sağlıklı bir yatırım ortamının temelini oluşturur.

Ancak zaman zaman, bu ortamı zedeleyebilecek bazı vakalarla karşılaşılabilir. Bunlardan biri de finansal manipülasyon şeklinde adlandırılabilecek hadiselerdir.

Yazımızda finansal piyasalarda manipülasyon kavramına yakından bakarak türleri ve amaçları gibi detayları sizler için inceledik.

Finansal Manipülasyon Nedir?

Borsada manipülasyon; piyasa fiyatlarını, arz-talebi veya piyasa bilgilerini, gerçek piyasa koşullarını yansıtmayacak şekilde etkilemek için yapılan kasıtlı girişimlerdir. Bu tür eylemler, genellikle yatırımcıları yanıltmayı ve manipülatörlerin yararına olacak şekilde piyasadan avantaj sağlamayı amaçlar.

Manipülasyon, hisse senedi fiyatlarında yapay bir yükseliş veya düşüş yaratmak, yanıltıcı bilgiler yaymak veya işlem hacmini manipüle etmek gibi çeşitli yöntemlerle gerçekleştirilebilir.

Piyasa manipülasyonu genellikle yatırımcı güvenini zedeleyen ve piyasanın sağlıklı işleyişine zarar veren bir etki bırakır. Yanıltıcı hareketler ve bilgiler, yatırımcıların alım-satım kararlarını olumsuz etkileyebilir, adil piyasa koşullarını bozabilir ve sonuç olarak piyasada asimetrik bilgi ve güvensizlik ortamı yaratabilir.

Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) gibi piyasa düzenleyicileri ve denetleyici kurumlar, manipülasyon gibi uygunsuz faaliyetleri tespit etmek, önlemek ve cezalandırmak için çeşitli araçlar ve yöntemler geliştirmiştir.

Buna karşılık yatırımcıların da manipülasyon risklerine karşı bilinçli ve yatırım kararlarını alırken dikkatli olmaları gerekir. Bu doğrultuda sağlam araştırma yapmak, piyasa haberlerini kritik bir gözle değerlendirmek ve gerektiğinde profesyonel danışmanlık almak daha sağlıklı finansal kararlar vermenize yardımcı olabilir.

Finansal Manipülasyon Türleri

Finansal piyasalarda yatırımcıların kararlarını etkileyebilecek ve piyasa dinamiklerini bozabilecek başlıca 3 farklı manipülasyon türünden bahsetmek mümkündür:

• İşlem bazlı manipülasyon
• Bilgi bazlı manipülasyon
• Hareket bazlı manipülasyon

Üç türün de genel olarak piyasa fiyatlarını, yatırımcı algısını ve piyasa şeffaflığını hedef aldığını söylemek mümkündür. Bu nedenle yatırımcıların her zaman bu tür manipülasyonlara karşı tetikte olmasında fayda vardır.

İşlem Bazlı Manipülasyon

İşlem bazlı manipülasyon; piyasa fiyatlarını veya işlem hacimlerini etkilemeyi amaçlar. Genellikle piyasa araçlarının fiyatlarında yapay bir hareket yaratmak amacıyla gerçekleştirilir.

Manipülatörler, büyük miktarlarda alım veya satım işlemleri yaparak, diğer yatırımcıları belirli bir yönde hareket etmeye teşvik edebilirler. Bu da hisse senetlerinin gerçek değerinden sapmasına ve yatırımcıların yanıltılmasına neden olabilir.

İşlem bazlı manipülasyonlar genellikle aşağıdaki teknikler aracılığıyla gerçekleştirilir:

• Yıkama İşlemleri (Wash Trades): Aynı kişi veya grup tarafından karşıt yönlerde yapılan, gerçek bir ekonomik amacı olmayan işlemleri içerir.
• Kara Kutu İşlemleri (Painting the Tape): İşlem hacmini yapay olarak artırmak ve piyasada yanıltıcı bir hareketlilik yaratmak için gerçekleştirilir.
• Çakma İşlemler (Matched Orders): Önceden anlaşmış kişiler arasında hisse senedi fiyatlarını etkilemek amacıyla yapılan karşılıklı işlemleri ifade eder.

İşlem Bazlı Manipülasyon Örnekleri

İşlem bazlı manipülasyon, finansal piyasalarda zaman zaman gerçekleşen ve yatırımcılar için ciddi riskler oluşturan bir olgudur. Bilinen örneklerden biri 2001’de patlak veren Enron skandalıdır.

Enron, muhasebe ve finansal raporlama işlemlerinde manipülasyon yapmak, gelirlerini abartmak ve borçlarını gizlemek için karmaşık işlemler ve şirketler arası aldatıcı anlaşmalar kullanır. Bu manipülasyonlar, şirketin hisse fiyatının yapay olarak şişirilmesine neden olur. Sonuçta gerçek finansal durum ortaya çıktığında hisse fiyatı çöker ve Enron iflas eder.

Bir başka örnek de 2010’daki Flash Crash olayıdır. 6 Mayıs 2010'da, Dow Jones Endüstri Ortalaması, dakikalar içinde neredeyse 1.000 puan düşer ve ardından hızla toparlanır. Yapılan incelemeler, büyük hacimli otomatik ticaret algoritmalarının ve yüksek frekanslı ticaretin (HFT) piyasa dalgalanmalarını şiddetlendirebileceğini gösterir. Bu tür algoritmik ticaret, piyasa fiyatlarında aşırı ve ani dalgalanmalara neden olarak, yatırımcı güvenini sarsabilir.

Bilgi Bazlı Manipülasyon

Bilgi bazlı manipülasyon, yanıltıcı veya yanlış bilgilerin yayılmasını içerir. Bu tür manipülasyonlar, genellikle yatırımcı algısını ve piyasa fiyatlarını etkilemek için gerçek dışı haberlerin, dedikoduların veya finansal raporların kullanılması şeklinde ilerler.

Bilgi bazlı manipülasyonun yaygın yöntemleri arasında yanıltıcı haberlerin, söylentilerin, sosyal medya gönderilerinin ve hatta sahte raporların yayılması bulunur. Manipülatörler, genellikle şirket hakkında olumlu ya da olumsuz abartılı bilgiler yayarak hisse senedi fiyatlarını yapay olarak yükseltmeye veya düşürmeye çalışır.

Örneğin, bir şirketin büyük bir sözleşme kazandığına dair sahte bir haber, o şirketin hisse fiyatının kısa sürede artmasına neden olabilir. Benzer şekilde bir şirket hakkında asılsız olumsuz söylentiler, hisse fiyatlarında ani bir düşüşe yol açabilir.

Bilgi Bazlı Manipülasyon Örnekleri

Bilgi bazlı manipülasyon, finansal piyasalarda yatırımcı kararlarını ve piyasa dinamiklerini etkileyebilen bir olgu olarak, zaman zaman önemli skandallara ve piyasa dalgalanmalarına yol açmıştır. İlk akla gelenlerden biri 90’ların sonunda yaşanan Bre-X Minerals skandalıdır.

1990'ların sonunda, Bre-X Minerals adlı bir Kanada madencilik şirketi, Endonezya'da büyük bir altın yatağı keşfettiğini iddia eder. Bu iddialar, şirketin hisse senedi fiyatlarının hızla yükselmesine neden olur.

Ancak daha sonra yapılan bağımsız testler, örneklerin manipüle edildiğini ve söz konusu altın yatağının aslında var olmadığını ortaya çıkarır. Bu keşif, şirketin hisse fiyatlarının çökmesini ve yatırımcıların milyarlarca dolar kaybetmesini beraberinde getirir.

Hareket Bazlı Manipülasyon

Hareket bazlı manipülasyon, piyasada belirli bir hareket veya eğilim yaratmak amacıyla yapılan manipülatif faaliyetleri ifade eder. Genellikle piyasadaki diğer yatırımcıları yanıltıcı bir izlenim oluşturacak şekilde harekete geçirmek ve onları manipülatörlerin lehine işlemler yapmaya teşvik etmek için kullanılır.

Hareket bazlı manipülasyonun bir diğer yönü, piyasada yanıltıcı bir likidite veya volatilite görüntüsü oluşturmaktır. Dolayısıyla yatırımcıların belirli bir varlık hakkında yanıltıcı bir güven kazanmasına veya kaybetmesine neden olabilir, bu da sağlıklı piyasa işleyişini ve adil fiyat oluşumunu bozar.

Hareket Bazlı Manipülasyon Örnekleri

Hareket bazlı manipülasyona verilebilecek en yaygın örneklerden biri “Pump and Dupm” şemalarıdır. Bu tür bir manipülasyon, özellikle düşük likiditeye sahip küçük kapitalizasyonlu hisselerde zaman zaman görülebilir.

Manipülatörler, genellikle organize bir şekilde belirli bir hisse senedini yoğun bir şekilde satın alır (pump), bu da hisse fiyatında yapay bir artışa neden olur. Daha sonra yükselen fiyatlardan faydalanarak hisseleri yüksek bir fiyattan satarlar (dump), bu da hisse fiyatının hızla düşmesine yol açar.

Yukarıda da andığımız Flash Crash, hareket bazlı manipülasyonun potansiyel bir sonucu olarak değerlendirilebilir. 2010 yılında ABD hisse senedi piyasalarında yaşanan Flash Crash sırasında Dow Jones Endüstri Ortalaması birkaç dakika içinde yaklaşık %9 değer kaybetmiş ve hızla toparlanmıştır. Bu tür olaylar, piyasada ani ve yoğun satış baskıları yaratarak yatırımcılar arasında panik yaratma potansiyeline sahiptir.

Borsada Manipülasyon Neden Yapılır?

Finansal manipülasyonlar, çeşitli nedenlerle farklı aktörler tarafından gerçekleştirilebilir. Bu faaliyetlerin temelinde genellikle kazanç elde etmek vardır. Ancak manipülasyonun altında yatan sebepler ve hedefler daha çeşitli ve karmaşık olabilir.

Genel olarak borsa manipülasyonlarının altında yatan nedenleri şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Manipülasyonun en yaygın nedeni, manipülatörlerin kısa sürede yüksek finansal kazanç elde etme amacıdır. Bu hedef, hisse senedi fiyatlarını yapay olarak yükseltip satarak (pump and dump) veya düşürüp alarak (dump and buy) gerçekleştirilebilir.
• Bazı durumlarda manipülasyon, bir şirketin veya bireyin piyasa üzerindeki pozisyonunu güçlendirmek amacıyla yapılabilir.
• Manipülatörler, piyasada yanıltıcı bir algı yaratmak ve yatırımcı davranışlarını kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmek için yanıltıcı bilgiler yayabilirler. Bu tür manipülasyonlar, bir şirket hakkında aşırı olumlu veya olumsuz haberlerin kasıtlı olarak yayılması yoluyla gerçekleştirilebilir. Yanıltıcı bilgi, yatırımcı kararlarını etkileyebilir ve manipülatörlerin piyasa hareketlerinden faydalanmasına olanak tanır.
• Manipülasyon, bazen yatırımcı güvenini etkilemek ve piyasa sentimentini manipüle etmek amacıyla da yapılabilir. Belirli bir sektör veya piyasa hakkında genel bir korku veya açgözlülük yaratmayı amaçlayabilir.

Manipülasyon ve Spekülasyon Farkı Nedir?

Her iki terim, finansal piyasalarda sıkça karşılaşılan ve zaman zaman karıştırılan kavramlar olsa da aslında oldukça farklı anlamlara gelir.

Manipülasyon, piyasa fiyatlarını, işlem hacmini veya yatırımcı algısını kasıtlı olarak etkilemek için yapılan aldatıcı ve genellikle yasa dışı faaliyetlerdir.

Buna karşılık spekülasyon, piyasa fiyatlarında beklenen değişikliklerden faydalanmak amacıyla yapılan yatırım faaliyetleridir. Spekülatörler, piyasa analizleri ve ekonomik göstergeleri temel alarak varlıkların fiyatlarının gelecekte nasıl hareket edeceğine dair eğitimli tahminlerde bulunurlar.

Spekülasyon, piyasa fiyatlarının belirli bir yönde hareket edeceği beklentisi üzerine kuruludur ve genellikle yüksek risk içerir. Ancak spekülasyon piyasaların likiditesini ve etkinliğini artırabilir. Çünkü spekülatörler fiyatları daha gerçekçi seviyelere taşıyarak piyasa dengesine katkıda bulunabilirler.

İki kavram arasında farkları aşağıdaki tabloda daha net görebilirsiniz: